نوشته

گروهی از برجسته‌ترین زیست‌شناسان و فیلسوفان به اتفاق نظر جدیدی رسیده‌اند: شواهد علمی نشان می‌دهد که حشرات، هشت‌پاها، سخت‌پوستان، ماهی‌ها و سایر حیواناتی که قبلاً نادیده گرفته می‌شدند، ممکن است دارای آگاهی باشند.

در سال ۲۰۲۲، محققان "آزمایشگاه بوم‌شناسی حسی و رفتاری زنبور عسل" در دانشگاه کویین مری لندن، مشاهده‌ی جالبی را در زنبورهای عسل ثبت کردند. این موجودات کوچک پشمالو در حال انجام فعالیتی بودند که به وضوح می‌توان آن را "بازی" نامید. با دادن توپ‌های چوبی کوچک به زنبورها، آن‌ها مشاهده کردند که زنبورها این توپ‌ها را هل داده و می‌چرخاندند. این رفتار هیچ ارتباط آشکاری با جفت‌گیری یا بقاء نداشت و توسط دانشمندان نیز پاداشی داده نمی‌شد. به نظر می‌رسید که زنبورها صرفاً برای سرگرمی این کار را انجام می‌دادند.

مطالعه‌ی زنبورهای بازیگوش، بخشی از مجموعه‌ای از تحقیقات است که توسط گروهی از برجسته‌ترین محققان ذهن حیوان امروزه برای حمایت از بیانیه‌ای جدید به کار گرفته می‌شود. این بیانیه، شواهد علمی مبنی بر وجود آگاهی در حیوانات را به طیف گسترده‌تری از موجودات فراتر از آنچه قبلاً به رسمیت شناخته شده بود، تعمیم می‌دهد.

برای چندین دهه، در بین دانشمندان اجماع گسترده‌ای وجود داشت که حیواناتی با شباهت‌هایی به انسان‌سانان بزرگ، تجربه‌ای آگاهانه دارند، حتی اگر این آگاهی با آگاهی انسان متفاوت باشد. با این حال، در سال‌های اخیر، محققان اذعان کرده‌اند که آگاهی ممکن است در میان حیواناتی که از نظر ظاهری و سیستم عصبی کاملاً با انسان متفاوت هستند، از جمله بی‌مهرگان با سیستم عصبی بسیار ساده‌تر، نیز وجود داشته باشد.

در 19 آوریل، در کنفرانسی با عنوان "علم نوظهور آگاهی حیوانات" در دانشگاه نیویورک، بیانیه 4 پاراگرافی در مورد آگاهی حیوانات رونمایی شد. این بیانیه که توسط فیلسوف و دانشمند علوم شناختی کریستین اندروز از دانشگاه یورک، فیلسوف و دانشمند محیط زیست جف سبو از دانشگاه نیویورک و فیلسوف جاناتان برچ از دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی لندن رهبری می‌شود، تاکنون توسط 39 محقق برجسته از جمله روانشناسان، دانشمندان علوم اعصاب، جانورشناسان و فیلسوفان به امضا رسیده است.

در این بیانیه آمده است که شواهد علمی نشان می‌دهد حیوانات، از جمله مهره‌داران (مانند خزندگان، دوزیستان و ماهی‌ها) و بی‌مهرگان (مانند نرم‌تنان سرپاور، سخت‌پوستان ده‌پا و حشرات cephalopod mollusks, decapod crustaceans ) می‌توانند تجربیات آگاهانه داشته باشند. این یافته‌ها بر اساس تحقیقات اخیر است که عملکردهای شناختی پیچیده این حیوانات را نشان می‌دهد.

نویسندگان بیانیه معتقدند که این یافته‌ها نشان‌دهنده‌ی یک اجماع نظر جدید در مورد آگاهی حیوانات است. آن‌ها همچنین می‌گویند که ممکن است محققان قبلاً پیچیدگی عصبی مورد نیاز برای آگاهی را بیش از حد برآورد کرده باشند.

این بیانیه بر روی نوعی از آگاهی به نام "آگاهی پدیداری" تمرکز دارد. به طور ساده، موجودی که از آگاهی پدیداری برخوردار است، "بودن" خود را تجربه می‌کند. این ایده توسط فیلسوف توماس نیگل در مقاله مشهور خود با عنوان "خفاش بودن چگونه است؟ " در سال 1974 مطرح شد. نیگل استدلال می‌کند که حتی اگر موجودی کاملاً با ما متفاوت باشد، «اساساً یک جاندار، حالات ذهنی آگاهانه دارد اگر و تنها اگر چیزی برایش وجود داشته باشد که شبیه بودن آن جاندار باشد، می‌توانیم به این حالت، ماهیت ذهنی تجربه بگوییم.» او این را "ویژگی ذهنی تجربه" می‌نامد.

موجودی که از نظر پدیداری آگاه است، می‌تواند احساساتی مانند درد، لذت یا گرسنگی را تجربه کند، اما لزوماً حالات ذهنی پیچیده‌تر مانند خودآگاهی را ندارد

یکی از دانشمندان علوم اعصاب دانشگاه ساسکس در ایمیلی نوشت: "امیدوارم این بیانیه توجه بیشتری را به موضوع آگاهی غیرانسانی و چالش‌های اخلاقی مرتبط با احتمال وجود تجارب آگاهانه بسیار فراتر از انسان جلب کند. من امیدوارم که این بیانیه گفتگو را برانگیزد، به سیاست‌ها و اقدامات مربوط به رفاه حیوانات آگاه منجر شود و درک و قدردانی ما را از اشتراکات عمیق با حیوانات دیگر، نسبت به هوش مصنوعی مانند  ChatGPTتقویت کند."

آگاهی رو به رشد

این بیانیه در پاییز گذشته، پس از گفتگوهای بین سبو، اندروز و برچ، تدوین شد. سبو به یاد می‌آورد: "ما در مورد پیشرفت‌های چشمگیر علم آگاهی حیوانات در 10 تا 15 سال گذشته صحبت می‌کردیم. "

اکنون شواهد متعددی از آگاهی در حیواناتی که قبلاً نادیده گرفته می‌شدند، وجود دارد. به عنوان مثال، می‌دانیم که هشت‌پاها درد را احساس می‌کنند و ماهی‌های مرکب می‌توانند خاطرات رویدادهای خاص را به یاد آورند. مطالعات نشان داده‌اند که برخی از ماهی‌ها می‌توانند "آزمون آینه" را پشت سر بگذارند که نشان‌دهنده‌ی نوعی خودآگاهی است و گورخرماهی‌ها کنجکاوی نسبت به خود را نشان می‌دهند. در دنیای حشرات، زنبورها رفتاری مانند بازی کردن از خود نشان می‌دهند و مگس‌های سرکه الگوهای خواب متمایزی دارند که تحت تأثیر محیط اجتماعی آن‌ها است. علاوه بر این، خرچنگ‌ها می‌توانند حالات اضطرابی را تجربه کنند که با داروهای ضد اضطراب قابل درمان است. 

این شواهد و نمونه‌های دیگر، زیست‌شناسان، دانشمندان شناختی و فیلسوفان ذهن را بر آن داشته تا در مورد وجود آگاهی در حیواناتی که قبلاً کمتر آگاه تلقی می‌شدند، تجدید نظر کنند. سبو می‌گوید: "بسیاری از مردم مدتی است که پذیرفته‌اند پستانداران و پرندگان آگاه هستند یا احتمالاً آگاه هستند، اما توجه کمتری به سایر مهره‌داران و بی‌مهرگان شده است. "

در گفتگوها و جلسات متعدد، کارشناسان به طور کلی بر این موضوع توافق داشتند که این حیوانات باید دارای آگاهی باشند. با این حال، این اجماع جدید هنوز به طور گسترده به عموم مردم، از جمله دانشمندان و سیاست‌گذاران دیگر، منتقل نشده است.

به همین دلیل، سه محقق تصمیم گرفتند بیانیه‌ای روشن و مختصر تدوین کنند و آن را برای تأیید بین همکاران خود به اشتراک بگذارند. سبو می‌گوید این بیانیه جامع نیست، بلکه بیشتر به "نقطه‌ای که ما فکر می‌کنیم این حوزه در حال حاضر در آن قرار دارد و به کجا می‌رود" اشاره می‌کند.

بیانیه جدیدی در تلاش است تا اجماع علمی در مورد آگاهی حیوانات را به‌روزرسانی کند. در سال ۲۰۱۲، محققان "بیانیه کمبریج در مورد آگاهی" را منتشر کردند که در آن آمده بود مجموعه‌ای از حیوانات غیرانسانی، از جمله پستانداران و پرندگان، دارای "ظرفیت نشان‌دادن رفتارهای تعمدی" هستند و "انسان در در اختیار داشتن بسترهای عصبی که آگاهی را ایجاد می‌کنند، منحصر به فرد نیست. "

بیانیه جدید با دقت بیشتری تنظیم شده و دامنه‌ی بیانیه پیشین را نیز گسترش می‌دهد. آنیل سث، یکی از نویسندگان این بیانیه، می‌گوید: "این بیانیه تلاش نمی‌کند با حکم حکومتی علم را به جریان بیندازد، بلکه بیشتر بر آنچه که ما باید با توجه به شواهد و نظریه‌هایی که در مورد آگاهی حیوانات و اخلاق مرتبط با آن داریم، جدی بگیریم، تأکید می‌کند. او می‌گوید که "طرفدار انبوه نامه‌نگاری‌های عمومی و موارد مشابه نیست"، اما در نهایت "به این نتیجه رسید که این بیانیه بسیار ارزش حمایت دارد. "

پیتر گادفری اسمیت، فیلسوف علم در دانشگاه سیدنی که به طور گسترده با هشت‌پاها کار کرده، معتقد است که رفتارهای پیچیده‌ای که این موجودات از خود نشان می‌دهند - از جمله حل مسئله، استفاده از ابزار و رفتار بازی – به تنهایی می‌تواند به عنوان شاخص‌های آگاهی تلقی شود. او گفت: "آنها تعامل آگاهانه‌ای با اشیاء، با ما و با اشیاء جدید دارند که بسیار دشوار است بتوان تصور کرد که در درون آن‌ها اتفاقات زیادی در جریان نیست. او خاطرنشان کرد که مقالات اخیر در مورد درد و حالت‌های رؤیایی در هشت‌پاها و ماهی‌های مرکب در همان جهتی که تجربه به عنوان بخش واقعی زندگی آن‌ها وجود دارد، اشاره می‌کنند. "

در حالی که بسیاری از حیواناتی که در این بیانیه به آن‌ها اشاره شده، مغز و سیستم عصبی کاملاً متفاوتی نسبت به انسان دارند، محققان می‌گویند که این تفاوت نباید مانعی برای آگاهی باشد. به عنوان مثال، مغز یک زنبور عسل تنها حدود یک میلیون نورون دارد، در مقایسه با حدود 86 میلیارد نورون در انسان. اما هر یک از این نورون‌های زنبور عسل ممکن است از نظر ساختاری به اندازه یک درخت بلوط پیچیده باشد. شبکه اتصالاتی که آن‌ها شکل می‌دهند نیز فوق‌العاده متراکم است و هر نورون شاید با 10,000 یا 100,000 نورون دیگر ارتباط داشته باشد. در مقابل، سیستم عصبی یک هشت‌پا از جهات دیگر پیچیده است. ساختار این سیستم به جای اینکه متمرکز باشد، به صورت گسترده پخش شده است؛ یک بازوی قطع شده [حتی پس از جدا شدن از بدن] می تواند بسیاری از رفتارهای یک اختاپوس سالم را از خود نشان دهد.

آندروز، یکی از امضاکنندگان بیانیه، می‌گوید: "نتیجه کلی این است که ممکن است برای دستیابی به آگاهی به اندازه آنچه فکر می‌کردیم نیاز به مجهز شده به ابزارهای(زیستی) زیادی نیاز نداشته باشیم." به عنوان مثال، او خاطرنشان می‌کند که حتی کورتکس مغزی - لایه بیرونی مغز پستانداران که تصور می‌شود در توجه، ادراک، حافظه و سایر جنبه‌های کلیدی آگاهی نقش دارد - ممکن است برای آگاهی پدیداری ساده‌تر که در این بیانیه هدف قرار گرفته، ضروری نباشد. "

او می‌گوید: "بحث بزرگی در مورد اینکه آیا ماهی‌ها آگاه هستند یا نه وجود داشت و بسیاری از آن بحث‌ها به این موضوع مربوط می‌شد که آن‌ها فاقد ساختارهای مغزی هستند که ما در پستانداران می‌بینیم. اما زمانی که به پرندگان، خزندگان و دوزیستان نگاه می‌کنید، ساختارهای مغزی بسیار متفاوتی دارند و فشارهای تکاملی متفاوتی را تجربه کرده‌اند - و با این حال، می‌بینیم که برخی از این ساختارهای مغزی، همان نوع کاری را انجام می‌دهند که کورتکس مغز در انسان‌ها انجام می‌دهد. "

گادفری اسمیت، فیلسوف علم و متخصص هشت‌پا، با این موضوع موافق است و خاطرنشان می‌کند که رفتارهایی که نشان‌دهنده آگاهی هستند "می‌توانند در معماری‌ای وجود داشته باشند که کاملاً با ساختار مهره‌داران یا انسان غریبه به نظر می‌رسد. "

روابط آگاهانه

سبو، یکی از امضاکنندگان بیانیه، خاطرنشان می‌کند که اگرچه این بیانیه پیامدهایی برای رفتار با حیوانات و به ویژه برای جلوگیری از رنج حیوانات دارد، اما تمرکز باید فراتر از درد باشد. به گفته او، کافی نیست که فقط از تجربه درد فیزیکی و ناراحتی حیوانات در اسارت جلوگیری کنیم. "علاوه بر این، ما باید امکان غنی‌سازی زندگی و موقعیت‌هایی را برایشان فراهم کنیم که بتوانند غرایز خود را بروز دهند، محیط اطرافشان را کشف کنند، در سیستم‌های اجتماعی مشارکت نمایند و در مجموع، با توجه به ماهیت پیچیده‌شان زندگی کنند."
اما پیامدهای اعطای برچسب "آگاه" به طیف وسیع‌تری از حیوانات - به ویژه حیواناتی که ما به در نظر گرفتن منافع آن‌ها عادت نداریم - چندان ساده نیست. به عنوان مثال، گادفری اسمیت، فیلسوف علم و متخصص هشت‌پا، می‌گوید: "رابطه ما با حشرات ممکن است ناگزیر تا حدودی خصمانه باشد." برخی از حشرات محصولات کشاورزی را می‌خورند و پشه‌ها می‌توانند بیماری‌ها را منتقل کنند. او می‌گوید این ایده که ما می‌توانیم به نوعی با پشه‌ها صلح کنیم، تفکری بسیار متفاوت با این ایده است که می‌توانیم با ماهی‌ها و اختاپوس‌ها صلح کنیم.

به همین ترتیب، توجه چندانی به رفاه حشراتی مانند دروسوفیلا، که به طور گسترده در تحقیقات زیست‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرند، نمی‌شود. ماتیلدا گیبونز، که بر پایه عصبی آگاهی در دانشگاه پنسیلوانیا تحقیق می‌کند و این بیانیه را امضا کرده، می‌گوید: "ما به رفاه دام‌ها و موش‌ها در تحقیقات فکر می‌کنیم، اما هرگز به فکر رفاه حشرات نیستیم. "

با اینکه نهادهای علمی استانداردهایی را برای شرایط نگهداری موش‌های آزمایشگاهی ایجاد کرده‌اند، مشخص نیست که آیا بیانیه جدید منجر به استانداردهای جدید برای نگهداری از حشرات خواهد شد یا خیر. اما یافته‌های علمی جدید گاهی اوقات سیاست‌های جدیدی را به دنبال دارند. به عنوان مثال، بریتانیا پس از انتشار گزارشی از دانشکده اقتصاد لندن مبنی بر اینکه هشت‌پاها، خرچنگ‌ها و خرچنگ‌های خاردار می‌توانند درد، ناراحتی یا آسیب را تجربه کنند، قانونی را برای افزایش حفاظت از آن‌ها تصویب کرد.

با اینکه در این بیانیه به طور مستقیم به هوش مصنوعی اشاره نشده است، مسئله آگاهی احتمالی در هوش مصنوعی مورد توجه محققان آگاهی حیوانات بوده است. سبو، یکی از امضاکنندگان بیانیه، می‌گوید: "سیستم‌های هوش مصنوعی کنونی به شدت بعید است که آگاه باشند." با این حال، آنچه او در مورد ذهن حیوانات آموخته است، باعث می‌شود با احتیاط و فروتنی به موضوع هوش مصنوعی نزدیک شود.

اندروز، محقق دیگر، امیدوار است که این بیانیه جرقه تحقیقات بیشتری در مورد حیواناتی که اغلب نادیده گرفته می‌شوند، بزند. او می‌گوید: "تمام این کرم های نماتود و مگس های میوه که در تقریباً هر دانشگاهی هستند - آگاهی را در آنها مطالعه کنید. شما همین حالا هم آنها را دارید. مطمئنا کسی در آزمایشگاه شما به یک پروژه نیاز خواهد داشت. آن پروژه را به مطالعه‌ی آگاهی اختصاص دهید. تصورش را بکنید!"