نوشته

بر دماغه پرتگاهی مشرف به چمنزارهای پهناور استپ گرجستان، یک کلیسای قرون وسطایی در جایی قرار گرفته که انسانها برای هزاران سال در مسیر تجاری جاده ابریشم رفت و آمد داشته اند. اما 1.77 میلیون سال قبل، همین محل تلاقیگاه گروه دیگری از مهاجران بوده است. از جمله گربه های دندان شمشیری، گرگهای اتروسکان، کفتارهایی در اندازه یک شیر و اعضای اولیه خانواده انسانها.

اینجا انسانیان نخستین سر کوچک خود را داخل کنام حیوانات درنده میکردند تا باقیمانده شکار را لاشه خوری کنند، گوشت ماموتها و گرگها را با کمک ابزار ابتدایی از استخوان جدا کرده و آنرا خام میخوردند. آنها در کمین آهوانی نشستند که از برکه باستانی آب مینوشیدند و از درختان کنار رودخانه های اطراف توت و گردو و بادام جمع آوری کردند. گاهی اوقات خود این انسانیان نیز شکار میگشتند و رد حاصل از دندان گربه ها یا کفتارهای بزرگ روی استخوانهای ران آنها که فسیل آن بدست آمده شاهدی بر این مدعاست.

اینجا سایت معروف دمانیسی در گرجستان است که به ما اجازه میدهد نگاهی بی همتا به فصل خشن و ناگوار اول فرگشت انسان داشته باشیم هنگامی که سرده هومو در سرزمینی جدید و بسیار شمالی تر از زیستگاه آفریقایی خود در تلاش برای بقاء بودند و بدون لباس و یا آتش، زمستانها را شجاعانه در نبرد با گوشتخواران سپری کردند. این محوطه چهار هکتاری انباشته از فسیل هایی است به زیبایی حفظ شده اند و قدیمی ترین انسانیانی میباشند که خارج از آفریقا تا کنون یافت شده اند. این مجموعه شامل پنج جمجمه، حدود پنجاه استخوان اسکلتی و یک لگن خاصره است که دو سال قبل کشف شد.

تا قبل از کشف اولین استخوان آرواره در دمانیسی در بیست و پنج سال قبل، محققان تصور میکردند که اولین انسانیانی که آفریقا را ترک کردند هوموارکتوس کلاسیک بود. این اجداد قد بلند و نسبتا بزرگ مغز انسان مدرن حدود. 1.9 میلیون سال قبل ظاهر گشتند و در فاصله کوتاهی ابزاری پیچیده را اختراع کردند که همان تبر دسته دار میباشد. تصور بر این بود که آنان اولین افرادی بودند که 1.6 میلیون سال قبل از آفریقا مهاجرت کردند و تا جاوه در شرق آسیا پیش رفتند. اما استخوانها و ابزار بدست آمده از دمانیسی تصویری متفاوت از مهاجرتهای اولیه را نمایان میسازد.

تا کنون، فسیلها جای تردید بجا نمیگذارند که این پیشاهنگان بنحو شگفت آوری بدوی بودند، با بدنهایی کوچک و قدی حدود 1.5 متر، ابزارهای ابتدایی و مغزی که یک سوم تا نصف اندازه مغز انسان مدرن است. بعضی از دیرین شناسان باور دارند که در مقایسه با فسیلهای آفریقایی، این فسیلها تصور اجمالی بهتری از هوموارکتوس های اولیه و بدوی در اختیار میگذارند.

دیرین شناسان این پاییز در کنفرانسی در تیبلیس گردهم آمدند و از محل سایت نیز دیدن کردند. محققان بیست و پنج سال اکتشاف را جشن گرفتند، نیم دوجین گودال به همراه فسیلهای زیر خاک را بازرسی کردند و در مورد این معمای جئوگرافیک بحث کردند:

چگونه این انسانیان بدوی (و یا اجدادشان) توانستند حداقل شش هزار کیلومتر را از صحرای آفریقا تا کوه های کاکاسوس طی کنند؟ چگونه زنده ماندند؟

قطعا کار ساده ای نبوده است. نگاهی به دندانها و آرواره این انسانیان در دمانیسی نشان میدهد که دهان پر دردی داشته اند.  در مقایسه با شکارچی-گردآورندگان در گرینلند و یا استرالیا، یک نوجوان در دمانیسی در سنین پایینتری مشکلات دندانی داشت که نشان فقر بهداشتی است. نوجوان دارای سوراخ دندان، ازدحام دندانی و هایپوپلاسیا بود که مشخص میکند رشد مینای دندان در کودکی متوقف شده بود که احتمالا بخاطر سوء تغذیه و یا بیماری بوده است. فرد دیگری از عفونت شدید دندان رنج برد که به آرواره اش آسیب زد و احتمالا موجب مرگ وی گشت. سایش و لب پریدگی در دندانهای بعضی دیگر نشان میدهد که آنها از دندانهای خود همانند ابزاری برای شکستن استخوان و رسیدن به مغز آن استفاده کرده اند. بدلیل التهاب لثه ها و یا پی.اچ غذا و یا آبی که مصرف میکردند، دندانهای تمام این انسانیان را لایه ای از جرم پوشانده بود که حاصل باکتریهای موجود در دهان بود. آسیبهای وارده به دندانها همه آنها در مسیر بی دندان شدن قرار داده بود.

با اینحال آنها ابزارهای کمکی داشتند که تن نحیفشان را جبران میکرد. ابزارهایی ابتدایی ولی بسیار زیاد. محققان بیش از پانزده هزار تراشه و مغز استخوان به همراه نهصد شیئ دست ساز یافتند که در لایه ای از رسوبات به قدمت 1.76 تا 1.85 میلیون سال مدفون شده بودند. هرچند هوموارکتوسهای آفریقای شرقی تبر دسته دار را در همان محدوده زمانی 1.76 میلیون سال قبل اختراع کرده بودند، اما اثری از این ابزار در دمانیسی یافت نشد. بجایش، ابزارهای یافت شده متعلق به جعبه ابزار "اولدوان" و یا "مود 1" بودند که از جمله اولین ابزارهای ساخت انسانیان میباشند نظیر قطعات مسطح ساده برای بریدن و تراشیدن و یا قطعات کروی شکل برای کوبیدن. این ابزارها از حدود پنجاه نوع ماده خام مختلف درست شده بودند که نشان میدهد این ابزارسازها در پی گزینش ماده مناسب نبودند و از هر چه دم دستشان بود استفاده میکردند.

با اینحال همین ابزار ساده بنحوی آنها را قادر ساخت که جهانی شوند. آنها قادر بودند که رفتار خود را با محدوده وسیعی از شرایط محیطی وفق دهند و احتمالا کلید آن توانایی آنها در قصابی گوشت با همین ابزارهای ابتدایی بود. آنها در زیستگاه های جدیدی سکنی گزیدند که نمیدانستند کدام گیاه سمی است پس گوشت خواری یک تغییر بزرگ و قابل توجه بود.

پژوهشگران برای مدتها تصور میکردند که هوموارکتوسها در پی مهاجرت پستانداران بزرگی که غذای آنها را تشکیل میدادند از آفریقا خارج شدند اما تمام 17000 استخوانی که از حیوانات در دمانیسی بدست آمده متعلق به گونه های اروسیایی است و نه گونه های مهاجر از آفریقا. تنها پستانداری که مبدأ اروسیایی ندارد فقط همین انسانیان هستند که شاهدی محکم است که آنها رفتاری متفاوت از سایر پستانداران داشتند. شاید نقل مکان به قلمروهای جدید به انسانیان امکان داد شکارهایی را بدام بیاندازند که به علت ناآشنایی با انسانیان از آنها نمیترسیدند و نمی گریختند. البته همه اینها فقط ایده هایی هستند که باید امتحان شوند. بررسی دقیقتر استخوانها در سایتهای فسیلی نشان خواهد داد که آیا ترکیب گونه های شکار شده در طول زمان تغییر کرده است تا ایده "شکار ناآگاه" به آزمون گذاشته شود.

فارغ از اینکه دلیل مهاجرت چه بود، این مهاجران ردی از ابزارها بجای گذاشتند که محققان را یاری کرد تا مسیر حرکت آنها به خارج از آفریقا را ردیابی کنند. در آفریقا، قدیمی ترین ابزارهای سنگی احتمالا توسط هوموهای اولیه، نظیر هوموهابیلیس کوچک مغز،  ساخته شده است که تاریخ آن به 2.6 میلیون سال قبل در اتیوپی (و احتمالا 3.3 میلیون سال قبل در کنیا) باز میگردد. تاریخ گذاری جدید بر ابزارهای سنگی و استخوانهای یافت شده در "عین بوچریت" در فلات مرتفع شمال شرق الجزایر نشان میدهد که انسانیان حدود 2.2 میلیون سال قبل از صحرا عبور کردند که در آن زمان سبزتر و مرطوبتر بود.

قدیمی ترین ابزارهای سنگی بعدی که یافت شدند به دمانیسی تعلق دارند. مسیر ابزارهای سنگی سپس به آسیا میپرد جایی که ابزارهای اولیه متعلق به 1.7 میلیون سال قبل در چین و سپس 1.6 میلیون سال قبل در جاوه به همراه فسیلهای هوموارکتوس کشف شدند.

تشخیص هویت افرادی که این ابزارها را بجای گذاشتند معمایی است که با مطالعه فسیلهای دمانیسی پیچیده تر شده است. گروه باستان شناسی تمام انسانیان یافت شده در سایت گرجستان را هوموارکتوس طبقه‌بندی کرده است اما آنها بقدری ابتدایی و متغیر هستند که محققان بحث میکنند که شاید آنها هوموهابیلیس، یا گونه جدید هوموگورجیکوس و یا ترکیبی از هر سه باشند که در زمانهای مختلف در این محل سکنی داشتند. بررسی مجدد جمجمه های دمانیسی آتش بحث فوق را حتی شعله ورتر ساخت زیرا تاکیدی بود بر اینکه این جمجمه ها چقدر ابتدایی میباشند. با استفاده از یک روش آماری در مقایسه شکل و اندازه این جمجمه ها با بسیاری از انسانیان دیگر نشان داد که تنها یکی از این جمجمه ها با اندازه 730 سانتیمتر مکعب براحتی در محدوده هوموارکتوس قرار میگیرد. سایر جمجمه ها بخصوص کوچکترین آنها با اندازه 546 سی سی به هوموهابیلیس ها بسیار نزدیکتر است.

انسانیان دمانیسی همانند انسانهای مدرن نیز راه نمیرفتند. بررسی سطح مقطع سه انگشت پا نشان داد که استخوان کورتیکال به شکلی مشابه انسانهای مدرن اتصال پیدا نکرده است. آنها احتمالا مشابه شامپانزه ها راه میرفتند و گوشه خارجی پایشان را هنگام حرکت به بیرون هل میدادند. یکی از دیرین شناسان میپرسد اگر این انسانیان این تعداد ویژگیهای بدوی دارند چرا آنها را هوموارکتوس مینامند؟ او میگوید مردم از پاسخ به این پرسش که هوموارکتوس چیست طفره میروند و هر بار که چیز جدیدی کشف میشود آنها طبقه بندی موجود را وسیعتر میکنند تا یافته های جدید نیز شامل بشود.

براستی نیز در حال حاظر هوموارکتوس هم شامل گونه یک میلیون ساله جاوه و هم شامل فسیلهایی از جنوب آفریقا، شرق آفریقا، گرجستان، اروپا و چین میشود که بازه زمانی بین 300 هزار سال تا 1.9 میلیون سال را پوشش میدهد. جانسون میگوید که آنها هر چیزی را هوموارکتوس مینامند که شامل محدوده وسیع جغرافیایی، اساسا تمام جهان، و یک بازه وسیع زمانی است.

اما پژوهشگر دیگری میگوید هنوز گونه دیگری که با فسیلهای دمانیسی منطبق باشد شناسایی نشده است. برای مثال شکل جمجمه و صفحه دندانی آنها با هوموارکتوس منطبق است و نه با هوموهابیلیس. و اختلاف های موجود در اندازه جمجمه و شکل صورت از آنچه در سایر گونه ها، نظیر انسان مدرن یا شامپانزه ها، مشاهده میشود بیشتر نیست بخصوص هنگامیکه رشد آرواره و صورت را در طی عمر در نظر بگیریم. اگر چه قامت کوتاه و مغز فسیل کوچک با هوموهابیلیس تطابق بیشتری دارد ولی پاهای دراز تناسب اندامی مدرن آنرا در دسته هوموارکتوس قرار میدهد. پژوهشگر دیگری اعتقاد دارد که اینها گونه های اولیه هوموارکتوس هستند که از هوموهابیلیس فرگشت یافته اند و هنوز برخی از ویژگیهای آنها را دارا میباشند.

جدا از هویت دقیق مردم دمانیسی، همه پژوهشگران موافقند که گنجینه فسیلها و مصنوعات بدست آمده از دمانیسی شاهدی کم نظیر از یک مقطع مهم و حیاتی در حماسه انسان است. آنها نشان دادند که به یک انقلاب تکنولوژیکی و یا مغز بزرگتر نیازی نیست تا یک قاره پیموده شود و آنها مبدأ تمام مهاجرتهای اولیه در طول آسیا را مشخص ساختند. شاید بعضی از اعضای گروه هوموارکتوس های اولیه به سمت شرق بیشتر پیش رفتند و فرزندان آنها متعاقبا به هوموارکتوس های بزرگ مغز در جاوه تکامل یافتند همزمان که هوموارکتوس های آفریقایی بطور جداگانه صاحب اندام و مغز بزرگتر شدند.